Tên di sản : Đền thờ Bạch Y Công Chúa
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 178/QĐ-UBND
Giới thiệu
Đền thờ Bạch Y Công chúa đã bị huỷ hoại trong những năm kháng chiến chống Pháp; Mặt khác những tài liệu thành văn ghi chép về việc dựng đền đến nay cũng không còn lưu giữ được, do đó việc xác định niên đại dựng đền một cách chính xác là một vấn đề cần phải được nghiên cứu để bổ sung.
Tuy nhiên, căn cứ vào thời điểm dòng họ Bùi tại Lạc Sơn đến vùng đất Hạ Bồng khai phá đất đai dựng làng từ năm 1858 cũng như các đạo sắc phong cho thần Bạch Y Công chúa sớm nhất còn lưu lại ở đền vào đời vua Thành Thái thứ 9 (1909) cho biết đền được dựng vào khoảng cuối thế kỷ XIX.
Đền thờ trước đây được xây dựng hoàn chỉnh có hệ thống. Kiến trúc đền làm theo kiểu chữ Đinh (J) gồm có Hậu cung và Tiền đường. Nhà Tiền đường là 4 vì kèo được cấu trúc theo kiểu “kèo suốt trụ đinh” đầu hồi bít đốc, mái lợp ngói mũi, trên đỉnh nóc đắp rồng chầu mặt nguyệt – một kiến trúc truyền thống của cư dân Việt – Mường. Không gian đền được nằm trên một quả đồi tròn, thấp xung quanh là ruộng nước ở trung tâm làng Hạ Bông. Về mặt cảnh quan cũng bao gồm tứ phủ: Nước, cây trên đồi là rừng, diện tích của rừng là đất và trời. Bên trong cũng bố trí theo kiểu truyền thống ở các phủ Mẫu. Ở gian giữa được bố trí từ cao xuống thấp theo 4 tầng ăn sâu vào bên trong Hậu cung. Tầng trên cùng là trời cao, thiên với đủ các vị thần cả nam lẫn nữ. Phần trời thấp, trung thiên chỉ gồm có nữ thần, phần thứ 3 tượng trưng cho núi rừng, Trong phần này ngoài bài vị và ngai thờ, còn có hệ thống tượng nam, nữ phụ tá và hổ là động vật tiêu biểu của Thượng Ngàn. Phần thứ 4 là thuỷ phủ. Bên phải chỉ có một bàn thờ Mẫu, bài trí tương tự như bất cứ bàn thờ Mẫu nào trong các phủ, gồm 4 vị và các vị tuỳ tùng. Bên trái là một bàn thờ rộng, đặt tượng Đức Thánh Trần cùng hai con gái là Quế Hoa và Quỳnh Hoa trong đền.
Điều đáng tiếc là tất cả những gì ở đền trước đây mà cư dân Hạ Bồng xây dựng, cùng hệ thống tượng thờ đều bị huỷ hoại gần hết.
Ngày nay, đền thờ Bạch Y Công chúa mới được nhân dân ở đây tôn tạo lại vào năm 2002 là một ngôi nhà nhỏ 2 gian trên nền Hậu cung của đền xưa. Có vì kèo bằng luồng đơn giản. Đền có diện tích chiều dài 4,5m x rộng 3,5m = 15,7m. Mái đền còn lợp bằng tranh; phía ngoài được đắp hai tượng hộ pháp, với ý nghĩa canh giữ điện thờ. Phía trong chỉ có một bàn thờ duy nhất trên đó được đặt bát hương và ngai thờ Bạch Y Công chúa với các bát hương đại diện cho các ban thờ trước đây. Ngoài ra phía trước đền còn có hai lầu cô, lầu cậu đang ở tình trạng đổ nát.
Nhìn chung, di tích đền Bạch Y Công chúa còn rất sơ sài và nghèo nàn. Tuy nhiên, những gì còn lại ở di tích Bạch Y Công chúa như đại tự, long ngai Bạch Y, bát hương, chuông đồng, kiếm thờ, một số đồ thờ cúng khác đặc biệt là các đạo sắc phong, chứng tỏ sự tồn tại của ngôi đền trong đời sống cộng đồng của cư dân vùng đất cửa rừng Phú Sơn từ xưa cho đến hôm nay vẫn còn có một ý nghĩa lớn lao về mặt tín ngưỡng. Vì thế, di tích sau khi được xếp hạng cần phải được trùng tu, tôn tạo lại nhằm trả lại diện mạo xưa cũng như đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng của nhân dân trong vùng.
Các hiện vật trong di tích:
Đền thờ Bạch Y Công chúa hiện có những hiện vật sau:
Bát hương sứ: 10 (8 mới, 2 cũ).
Bát hương đá: 01 (cũ).
Bát hương gốm: 01 (cũ).
Kiếm gỗ: 01 (cũ).
Hộp đựng kiếm: 01 (cũ).
Chuông đồng: 01 (cũ).
Đại tự: 01 (cũ).
Long ngai: 01 (cũ).
Sắc phong: 04 đạo.